Valks gebruik van fotografie, deel 1
door Caroline Roodenburg
Hendrik Valk staat bekend om zijn gebruik van strak gestileerde vormen en veel wit. Hij liet veel weg en beperkte zich tot het hoogst noodzakelijke, karakteristieke. Zo bracht hij de werkelijkheid terug tot de essentie.
Het resultaat was een vlakke, grafische stijl met veel nadruk op de rechte, dunne lijnen waarmee hij zijn landschappen, voorwerpen of personen raak wist te treffen – elk lijntje staat precies op de juiste plaats. Om dat te doen moest Valk heel goed kijken: hoe zit iets in elkaar, of wat is bijvoorbeeld iemands karakteristieke houding? Bij dat laatste liet hij zich soms helpen door de fotografie: foto’s die hij ergens zag, of persfoto’s uit kranten of tijdschriften. Daar was het voorwerk, de keuze van een karakteristieke handeling of houding, al bepaald en kon Valk de compositie op z’n Valk’s nog verder tot de essentie uitbenen.
Zo zijn er twee kunstenaarsportretten uit 1964, die Valk op basis van bestaande krantenfoto’s moet hebben gemaakt: zijn Portret van Kees Verwey en het Portret van Piet Mondriaan.
Bij vergelijking van het portret van de Kees Verwey met de daaraan ten grondslag liggende foto is goed te zien hoe Valk de omgeving van Verwey volledig elimineerde. Zelfs de geportretteerde, de beroemde toneelspeler Albert van Dalsum, liet hij zonder pardon weg. Zo richtte hij in zijn compositie alle aandacht op de schilderende Kees Verwey.
Het portret is bijna helemaal wit en Verwey, met zijn gefocuste blik en schilderende hand, is met minimale lijnen weergegeven. De blauwe stropdas is het enige kleuraccent. Zie ook hoe Valk met kaarsrechte precisie het palet van Verwey tot enkele lijntjes heeft teruggebracht.
Uit welke krant Valk de foto van Verwey en Van Dalsum haalde, heb ik nog niet kunnen achterhalen. Wel stond deze opname begin 1965 afgedrukt op de uitnodiging voor de tentoonstelling ‘Kunstenaars gezien door Kees Verwey’ bij de Amsterdamse Kunsthandel M.L. de Boer. Bij die gelegenheid merkte een recensent overigens op dat de foto wel erg geposeerd is. ‘Verwey doet alsof hij Intensief aan het schilderen is en Albert van Dalsum zit er verwachtingsvol bij’. Dat Verwey daarbij opzettelijk zijn meest karakteristieke werkhouding had aangenomen was voor Valk alleen maar mooi: zo kon hij een overtuigend portret van de man aan het werk schilderen, ook al was hij daar zelf niet bij. Het is trouwens onbekend of Valk en Verwey elkaar kenden of wat hij van diens impressionistische werk vond. In elk geval was Verwey een zeer eigenzinnige figuur en een knap vakman, iets waar Valk waarschijnlijk wel waardering voor had.
Voor zijn Portret van Piet Mondriaan lag dat anders. Voor Mondriaan, die hij naar eigen zeggen enkele keren heeft ontmoet, koesterde Valk een grote bewondering, ook al ging hij uiteindelijk niet mee in diens abstractie. Met de wijze waarop Mondriaan zijn kunst op theosofisch gedachtegoed grondvestte, voelde hij enige verwantschap. Ook Valk stoelde de zoektocht naar de essentie in zijn werk op ideeën uit Oosterse en Westerse religies. In het portret van Mondriaan verwees Valk met het gebruik van de kleuren geel en rood (en zwart en wit) dan ook naar Mondriaans werk. Ruimer genomen verwijst het ook naar de ideeën van De Stijl in het algemeen – een beweging waarbij Valk zelf, door zijn persoonlijke contact met Theo van Doesburg rond 1918-1920, vrij dicht bij betrokken was.
Ook bij dit kunstenaarsportret nam Valk de houding van Mondriaan vrij precies van een foto over. Wel paste hij de hoek waaronder je de schilder ziet iets aan – je ziet hem nu meer van opzij dan schuin van boven. Bij Mondriaans linkerhand is te zien hoe Valk, met z’n stilerende stijl, de stand van de vingers rechtstreeks van de foto heeft overgenomen. Bij de rechterhand kwam Valk echter in de problemen, omdat hij Mondriaan wel als kunstenaar wilde karakteriseren, dus met kwast in de handen. Dat is nu een wat ongeloofwaardig onderdeel van het schilderij geworden. Tot slot vulde Valk de achtergrond niet op met een ‘nep Mondriaan’, maar met vlakken rood en geel, precies zoals bekend is hoe Mondriaan zelf gekleurde kartonnen vlakken op de muren van zijn atelier prikte – als een uitgebalanceerde, ruimtelijke kleurcompositie.
Bij een derde kunstenaarsportret van Valk, dat van de Franse schilder Georges Braque uit 1938, heb ik nog geen voorbeeldfoto teruggevonden, maar die moet hij denk ik wel hebben gehad. Afbeeldingen van Braque aan het werk zijn er niet veel, maar (geposeerde) foto’s op zijn atelier des te meer. Zo is er een (niet helemaal scherpe) foto uit 1931, waarop Braque enigszins van opzij geposteerd is en je zijn opvallende haarlijn kunt zien, met veel wit rond de slaap, die ook Valk op het schilderij heeft weergegeven. Verder staat tegen de muur achter Braque een stok, die hij vermoedelijk veelvuldig gebruikte, om tijdens het werk met zijn schildershand niet op het (nog natte) doek te leunen. Op een iets latere foto, die vóór 1940 wordt gedateerd, is deze zogeheten schilderstok beter te zien, rechts naast de ezel, precies met het verdikte, met leer omhulde uiteinde dat Valk op het schilderij duidelijk heeft afgebeeld.
Bij zijn portret van de kunstenaar, waarop hij verder al het bijwerk wegliet en alleen het hoogstnoodzakelijke weergaf, was die stok, naast de geconcentreerde blik van de schilder, kennelijk voor Valk essentieel. Het karakteriseerde Braques vakmanschap. Dat is veelzeggend, ook in het licht van Valks gebruik van foto’s. Want eigenlijk pleitte hij zijn leven lang voor een goed vakmanschap van kunstenaars: vakken als modeltekenen en kennis van de anatomie bleef hij noodzakelijk vinden bij kunstopleidingen, in weerwil van de afschaffing daarvan op veel academies in de jaren vijftig. En eigenlijk verfoeide hij het gebruik van foto’s als hulpmiddel voor de weergave van de menselijke figuur – maar soms was het, ook voor hem, een uitkomst!
Afbeeldingen
- Hendrik Valk, Portret van de Haarlemse kunstschilder Kees Verwey, 1964
Frans Hals Museum, Haarlem
2. Kees Verwey schildert Albert van Dalsum, ca. 1964
[fotograaf onbekend]
3. Piet Mondriaan in zijn atelier in New York, 1944
Fotograaf Fritz Glarner
4. Hendrik Valk, Portret Piet Mondriaan, 1964
Rijksmuseum Twenthe, Enschede
5. Piet Mondriaan in zijn atelier, 1942
Fotograaf Alfred Newman
6. Georges Braque op zijn atelier, met onbekende vrouw, vóór 1940
Fotograaf François (Antoine) Vizzavona
7. Georges Braque op zijn atelier, 1931
[fotograaf onbekend]
8. Hendrik Valk, Portret Georges Braque, 1938
Particuliere collectie