VIERKANTE OGEN
PORTRETTEN DOOR HENDRIK VALK
De schilder Hendrik Valk staat vooral bekend om zijn sterk gestileerde landschappen, bosgezichten of bloemstillevens, waarop hij de zichtbare werkelijkheid tot de kern terugbrengt. Valk geeft een ‘uitgebeende’ versie van de realiteit weer, met slechts rechte lijnen, spaarzame kleuren en een minimum aan detail. Maar hoe herkenbaar en overtuigend is zijn tijdloze weergave van de werkelijkheid!
In dezelfde minimalistische stijl schilderde Valk ook veel portretten. En hier geldt misschien nog sterker: juist in een enkel lijntje wist hij de persoon in kwestie tot in essentie te treffen. Ook nu nog, zonder de geportretteerden te kennen, zien we in zijn gezichten levensechte mensen en menstypen verbeeld. Daarmee worden Valks portretten, net als zijn landschappen, soms tijdloos en universeel.
Prachtig is hoe de kunstenaar juist de ogen, met veel expressie, tot heldere vierkantjes stileerde. Dat is een hele ingreep, want ogen hebben per definitie een ronde iris en een ronde pupil. En ook de glimlichtjes in het oog, veroorzaakt door de weerkaatsing van het licht van een lamp of ramen, maakte Valk tot vierkantjes. Maar let op: zijn stilering is niet eenvormig. Ontdek, hoe Valk de blik van de geportretteerden op de vierkante centimeter varieerde!
Een paar voorbeelden:
Op dit portret van zijn dochter Else uit 1966 gaf Valk haar kenmerkende blauwe ogen nagenoeg vierkant weer. Opvallend is dat hij haar linker pupil (voor de kijkers rechts) groter afbeeldde dan de rechter, wat feitelijk niet kan, maar haar blik wel verlevendigt. Subtiel is ook de minimale aanduiding van de wimpers. Tot slot is het postuur van Else iets groter gemaakt, het oogt als een soort staatsieportret. We zien haar afgebeeld in de kracht van haar leven, in de tijd dat zij veel als actrice werkt en een jonge moeder is.
Dit portret van een oude man stamt uit Valks jonge jaren. De man is met minimale middelen weergegeven, maar met gebruik van alleen rechte lijnen en enkele kleuraccenten is toch een indringend portret ontstaan. De ogen, die ons recht aankijken, krijgen veel aandacht. Het zijn geometrische kunststukjes op zich. De irissen, aan elkaar gespiegeld, bestaan uit twee vierkantjes, en daarin zijn weer vierkante pupillen geschilderd. Geconstrueerd? Zeker, maar wel een mooie verbeelding van ouderdom en levenswijsheid!D
Valk portretteerde in de jaren 1950, 1960 en 1970 veel Russische vluchtelingen, die hij door zijn van oorsprong Russische vrouw Tanja leerde kennen. Ze waren de totalitaire Sovjet Unie ontvlucht, maar voelden zich in Nederland vaak ontheemd en misten de Russische cultuur. Hun ogen drukken vaak heimwee en verdriet uit, zoals bij deze vrouw.
Op de achterkant van dit portret schreef Valk achter de titel: ‘oorlogsbeschadigde’. Het legt in het kort de tragiek uit van deze vermoedelijk Russische man, die in of na de Tweede Wereldoorlog vluchtte. Valks toevoeging verklaart ook de weinig toegankelijke blik waarmee hij hem heeft geportretteerd.
De hier geportretteerde Rada was een Joegoslavische in Nederland. Zij kende de familie Valk goed, ze werkte als schoonmaakster bij hen thuis. Met haar rode hoofddoek, gestileerd weergegeven bloemetjesjurk en donkere, doordringend kijkende ogen zet Valk haar neer als een daadkrachtige vrouw. Dat haar ogen uit precieze vierkanten bestaan, versterkt de kracht van haar blik.
Een groot, staand portret uit 1964 toont een ontspannen, ietwat achterover leunende, modieuze vrouw. Typerend voor Valks minimalistische stijl is dat hij niets van haar kleding invulde, maar zich toelegde op de tweekleurige achtergrond van het schilderij. Alleen het blonde kapsel, de fel gestifte lippen en oplettende ogen van de vrouw accentueerde de schilder.
Bij dit portret van een keurige heer met bril uit 1969 (hier in detail) maakte Valk de vorm van de ogen iets gecompliceerder. Geen vierkantjes, maar een zes- en een vijfhoek, in onregelmatige vorm. Valk varieert eindeloos.
Tot slot Mejuffrouw Schouten, geportretteerd in 1964. Het is niet bekend wie ze was, maar we zien haar op dit portret als een knappe jonge vrouw. Valk heeft ook iets bijzonders gedaan met de weergave van haar ‘vierkante’ ogen. Niet alleen maakte hij de vierkanten minder hoekig door ze ‘af te ronden’ met kleine rechte lijntjes, maar ook maakte hij haar ogen sprekender door de contouren aan te zetten. Dat laatste deed hij zelden.
